Dactylorhiza maculata is een orchidee van het geslacht Dactylorhiza (handekenskruiden).
Het is de meest variabele Dactylorhiza waarvoor verschillende ondersoorten zijn beschreven, met de gevlekte orchis en de bosorchis als bekendste in België en Nederland.
Dactylorhiza maculata is een overblijvende, niet-winterharde geofyt. Het is een middelgrote (maximaal 60 cm), slanke plant met een massieve, min of meer brosse, naar boven toe soms holle bloemstengel, drie tot vijf verspreid staande, afstaande en gevlekte gewone- en twee tot vier schutbladachtige bladeren, en een dichte, meestal rijkbebloemde kegelvormige bloeiaar met witachtige of lichtroze bloemen.
De bladeren zijn afstaand, lancetvormig, bijna steeds gevlekt, met gevulde bruinviolette vlekken. De bovenzijde is blauwachtig of donker grijsgroen, de onderzijde heeft een matte, zilverachtige schijn. De bovenste bladeren lijken reeds veel op de schutbladeren.
De bloemen zijn wit, lichtroze tot lila gekleurd, met een donkerpaars honingmerk. Ze zijn groot en volledig geopend. De zijdelingse kelkbladen zijn horizontaal gespreid of licht opwaarts gericht, het middelste klekblad vorm samen met de bovenste kroonbladen een helm. De lip is tamelijk vlak, de zijlobben nauwelijks teruggeslagen. Het spoor is dun en korter dan het vruchtbeginsel.
De bloeitijd is van eind mei tot eind juli.
Het is een zeer variabele soort, die in verschillende ondersoorten is opgedeeld, waarbij ook weer overgangsvormen zijn beschreven. Daarbij komt nog dat de soort zeer makkelijk hybrides vormt met andere Dactylorhiza en zelfs met andere geslachten.
Dactylorhiza maculata stelt weinig specifieke eisen aan zijn biotoop. De soort is te vinden op zure tot kalkrijke, vochtige tot natte, meestal matig voedselrijke bodems, in volle zon of (half)schaduw, zoals weilanden, moerassen, venen, natte heide, heischrale graslanden en duinvalleien, maar ook in bermen, bosranden, kalkgraslanden en eiken-haagbeukenbossen. Van zeeniveau tot in het hooggebergte.
De verschillende ondersoorten zijn wel veel specifieker voor wat betreft hun habitat, en kunnen vaak reeds op basis van hun vindplaats op naam gebracht worden.
Dactylorhiza maculata komt voor in het grootste deel van Europa tot in Siberië, maar is zeldzamer in het Middellandse Zeegebied. Het is een vrij algemene soort, die plaatselijk algemeen kan optreden.
In België en Nederland is de plant vrij zeldzaam. In België komt de ondersoort fuchsii (de bosorchis) het meest voor, in Nederland is de ondersoort maculata (de gevlekte orchis) algemener.
(tekst: Wikipedia, foto: Orchi, Wikimedia Commons)